Ukąszenia i użądlenia. Jak się chronić i co robić?

Wakacje w Polsce, zarówno nad morzem, jak i w górach, przyciągają co roku miliony turystów spragnionych wypoczynku na łonie natury. Niestety, beztroskie letnie dni mogą zostać zakłócone przez niespodziewane i niezbyt przyjemne ukąszenia i użądlenia. Mimo że w Polsce ryzyko kontaktu ze zwierzętami bezpośrednio zagrażającymi życiu człowieka jest stosunkowo niskie, to ukąszenia przez kleszcze, żmije zygzakowate oraz użądlenia przez pszczoły, osy i szerszenie mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. W ostatnich latach zauważono wzrost liczby takich przypadków, co jest spowodowane m.in. zmianami klimatycznymi, które sprzyjają namnażaniu się owadów oraz ich ekspansji na nowe tereny. Chociaż większość z tych zdarzeń jest niegroźna i kończy się jedynie chwilowym dyskomfortem, niektóre mogą prowadzić do poważniejszych reakcji alergicznych lub zakażeń, wymagających szybkiej interwencji medycznej. Właściwa reakcja oraz świadomość profilaktycznych środków zaradczych mogą znacząco zmniejszyć ryzyko powikłań i pozwolić na bezpieczne korzystanie z uroków natury.

1. Komary i meszki

Zarówno samice komarów, jak i meszek potrzebują krwi, aby przeżyć i rozmnażać się. Samice komarów korzystają z aparatu kłująco-ssącego, podczas gdy meszki używają aparatu gryząco-ssącego, aby pobrać krew. Ślina wprowadzona do rany przez te owady zawiera substancje zapobiegające krzepnięciu krwi, co umożliwia im swobodne ssanie. To właśnie te substancje wywołują reakcję naszego układu odpornościowego, powodując swędzenie i podrażnienie skóry. Ukąszenia mogą być szczególnie uciążliwe, a ich drapanie może prowadzić do dalszych komplikacji, takich jak zakażenia. Na szczęście istnieje wiele środków odstraszających te owady oraz preparatów łagodzących skutki ukąszeń, które pomagają zmniejszyć dyskomfort.

W Polsce ukąszenia przez komary są szczególnie powszechne w okresie letnim. Z danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego wynika, że w 2023 roku odnotowano ponad 100 tysięcy zgłoszeń dotyczących silnych reakcji na ukąszenia komarów i meszek.

Ukąszenia komarów i meszek zazwyczaj powodują swędzenie, zaczerwienienie i niewielki obrzęk. W przypadku ukąszenia:

Umyj miejsce ukąszenia mydłem i wodą, aby zmniejszyć ryzyko infekcji.
Nałóż zimny kompres, aby złagodzić obrzęk i swędzenie.
Stosuj miejscowe preparaty antyhistaminowe lub kortykosteroidowe, aby zmniejszyć stan zapalny.
Drapanie może prowadzić do wtórnych zakażeń. Zaleca się powstrzymanie od tego nawyku.

2. Osy, pszczoły, szerszenie

Osy, pszczoły i szerszenie to owady, które mogą być uciążliwe, a ich ukąszenia bywają bolesne i niebezpieczne. Osy są drapieżnikami, żywią się owadami, nektarem i resztkami pokarmu, co sprawia, że często można je spotkać w pobliżu ludzkich siedzib. Pszczoły, z kolei, są kluczowe dla zapylania roślin i żywią się nektarem oraz pyłkiem kwiatowym. Szerszenie, będące największymi z tej grupy, polują na owady, ale także spożywają nektar i soki roślin.

Ukąszenia tych owadów mogą wywoływać silne reakcje alergiczne. U os i szerszeni wstrzyknięcie jadu przez żądło powoduje ból, zaczerwienienie i opuchliznę. Pszczoły, po użądleniu, zostawiają swoje żądło w skórze, co sprawia, że umierają, ale jad nadal działa, wywołując podobne objawy. W przypadku osób uczulonych na jad tych owadów, użądlenie może prowadzić do poważnych reakcji alergicznych, takich jak wstrząs anafilaktyczny.

Aby zmniejszyć ryzyko użądlenia, warto unikać gwałtownych ruchów w pobliżu tych owadów, nosić jasne, nieprzyciągające uwagi ubrania oraz stosować środki odstraszające. W Polsce każdego roku dochodzi do około 20 tysięcy zgłoszeń dotyczących użądleń przez osy, pszczoły i szerszenie. W 2022 roku odnotowano 15 przypadków anafilaksji po użądleniach, z czego 2 zakończyły się zgonem.

Użądlenie owadów błonkoskrzydłych może prowadzić do bolesnych obrzęków i reakcji alergicznych. W przypadku użądlenia:

Usuń żądło (jeśli jest obecne) za pomocą pęsety lub krawędzi karty kredytowej, starając się nie naciskać na woreczek jadowy, aby nie wprowadzić więcej toksyny do organizmu.
Nałóż zimny kompres, aby złagodzić ból i obrzęk.
Stosuj miejscowe preparaty antyhistaminowe lub kortykosteroidowe.
W przypadku reakcji alergicznej (np. trudności w oddychaniu, obrzęku twarzy, języka lub ust), natychmiast wezwij pogotowie ratunkowe. Jeśli osoba użądlona ma przy sobie autoinjektor pomóż jej podać sobie adrenalinę (epinefrynę) zgodnie z zaleceniami, które uzyskała od lekarza.

3. Kleszcze

Kleszcze to małe, ale niezwykle niebezpieczne pasożyty, które mogą poważnie zakłócić nasze życie, szczególnie w sezonie wiosenno-letnim. Żywią się krwią ssaków, ptaków, a nawet gadów. Kleszcze przyczepiają się do skóry swojego żywiciela, wprowadzając do rany substancje zapobiegające krzepnięciu krwi oraz środki znieczulające, co sprawia, że ich ukąszenie często pozostaje niezauważone przez dłuższy czas.

Ślina kleszcza może wywoływać reakcję alergiczną, powodując swędzenie i podrażnienie skóry w miejscu ukąszenia. Jednak największe niebezpieczeństwo związane z kleszczami to ryzyko przenoszenia groźnych chorób, takich jak borelioza czy kleszczowe zapalenie mózgu. W 2023 roku odnotowano 15 tysięcy przypadków boreliozy i 500 przypadków kleszczowego zapalenia mózgu.

Aby uchronić się przed tymi pasożytami, warto stosować środki odstraszające kleszcze, nosić odpowiednią odzież podczas spacerów w lasach i na łąkach oraz dokładnie sprawdzać skórę po powrocie do domu. W przypadku znalezienia kleszcza, należy go jak najszybciej i odpowiednio usunąć, aby zmniejszyć ryzyko zakażenia.

Ukąszenia kleszczy mogą prowadzić do poważnych chorób, dlatego ważne jest ich szybkie i prawidłowe usunięcie:

Użyj pęsety, aby delikatnie usunąć kleszcza, chwyć kleszcza jak najbliżej skóry i wyciągnij go powoli i stanowczo pionowym ruchem. Unikaj ściskania lub skręcania kleszcza, aby nie rozerwać go i nie pozostawić części w skórze.
Umyj miejsce ukąszenia wodą z mydłem i zdezynfekuj alkoholem lub środkiem antyseptycznym.
Obserwuj miejsce ukąszenia przez kilka tygodni. Jeśli pojawi się rumień wędrujący lub objawy grypopodobne, skontaktuj się z lekarzem.

4. Żmije

Żmije są jedynymi jadowitymi wężami występującymi naturalnie w Polsce. Rocznie odnotowuje się około 50-100 ukąszeń przez żmije zygzakowate. Żmije można spotkać na obrzeżach lasów, podmokłych łąkach i polanach leśnych. Preferują siedliska o chłodniejszym mikroklimacie. Prowadzą dzienny tryb życia, chętnie przebywając pod kamieniami, krzewami lub wśród korzeni drzew. W obliczu zagrożenia zazwyczaj uciekają, a atakują jedynie, gdy są osaczone, poprzedzając to głośnym syczeniem i rzadko kąsając. Jad żmii zygzakowatej zawiera kilka toksyn o różnych efektach: uszkadza układ nerwowy, powoduje martwicę tkanek, zmniejsza krzepliwość krwi i wpływa na rytm pracy serca. Po ukąszeniu na skórze ofiary pozostają dwie charakterystyczne ranki. Zgony są bardzo rzadkie, ale ukąszenia mogą być szczególnie niebezpieczne dla dzieci, osób starszych i alergików.

Ukąszenie żmii wymaga natychmiastowej pomocy medycznej:

Unieruchom ukąszoną kończynę, aby ograniczyć rozprzestrzenianie się jadu.
Pozostań spokojny i nie wykonuj gwałtownych ruchów.
Natychmiast wezwij pogotowie ratunkowe. Nie próbuj wysysać jadu ani nacinać rany.
Jeśli to możliwe, umieść chłodny kompres na miejscu ukąszenia, ale unikaj bezpośredniego kontaktu z lodem.

5. Inne owady: mrówki, pająki

Ukąszenia innych owadów, takich jak mrówki i pająki, są mniej powszechne i zazwyczaj mniej groźne. W Polsce nie odnotowuje się wielu przypadków poważnych reakcji na te ukąszenia. Pająki, takie jak tarantule czy czarne wdowy, nie występują naturalnie w Polsce.

Ukąszenia tych owadów zazwyczaj powodują jedynie lokalne reakcje skórne:

Umyj miejsce ukąszenia wodą z mydłem.
Nałóż zimny kompres, aby zmniejszyć obrzęk i ból.
Stosuj miejscowe preparaty łagodzące swędzenie i stan zapalny.
W rzadkich przypadkach poważnych reakcji, takich jak ukąszenie przez egzotyczne gatunki pająków, natychmiast skontaktuj się z lekarzem.

Reakcje alergiczne i pierwsza pomoc

W Polsce najczęściej spotykane są ukąszenia komarów, kleszczy, mrówek oraz użądlenia pszczół, os i szerszeni. Większość ludzi doświadcza jedynie łagodnych reakcji miejscowych, takich jak zaczerwienienie, swędzenie czy obrzęk. Jednakże, niektóre osoby mogą rozwijać poważniejsze reakcje alergiczne, w tym anafilaksję, która wymaga natychmiastowej interwencji medycznej.

Objawy reakcji alergicznych

Reakcje alergiczne po ukąszeniach i użądleniach mogą mieć różny przebieg i nasilenie. Najczęściej spotykane są reakcje miejscowe, które obejmują:

Rumień i zaczerwienienie. Miejsce ukąszenia lub użądlenia staje się czerwone i podrażnione.
Obrzęk wokół miejsca ukąszenia jest naturalną reakcją organizmu na wprowadzenie obcej substancji.
Świąd. Swędzenie jest częstym objawem i może prowadzić do drapania, co z kolei może powodować wtórne infekcje skóry.

U osób z nadwrażliwością na jad owadów mogą wystąpić bardziej uogólnione reakcje alergiczne, takie jak:

Pokrzywka (Urticaria). Czerwone, swędzące bąble mogą pojawić się na skórze w różnych miejscach ciała.
Obrzęk naczynioruchowy (Angioedema). Głębszy obrzęk tkanki podskórnej, który może dotyczyć twarzy, warg, języka i gardła.

Objawy wstrząsu anafilaktycznego

Anafilaksja jest najcięższą formą reakcji alergicznej i może być zagrażająca życiu. Jest to nagła, systemowa reakcja, która rozwija się szybko po narażeniu na alergen. Objawy anafilaksji mogą obejmować:

Objawy skórne. Pokrzywka, zaczerwienienie, intensywny świąd, oraz obrzęk, szczególnie w okolicy twarzy i gardła.
Objawy oddechowe. Duszność, świszczący oddech, skurcz oskrzeli, uczucie ucisku w klatce piersiowej, obrzęk krtani mogący prowadzić do zamknięcia dróg oddechowych.
Objawy kardiologiczne. Spadek ciśnienia krwi, szybkie lub słabe tętno, zawroty głowy, omdlenia, w skrajnych przypadkach zatrzymanie akcji serca.
Objawy gastrointestinalne. Nudności, wymioty, biegunka, skurcze brzucha.

Wstrząs anafilaktyczny wymaga natychmiastowej interwencji medycznej. Kluczowe kroki w postępowaniu obejmują:

Podanie adrenaliny. Adrenalina (epinefryna) jest pierwszym i najważniejszym lekiem w leczeniu anafilaksji. Osoby z rozpoznaną alergią powinny zawsze mieć przy sobie autostrzykawkę z tym lekiem.
Wezwanie pomocy medycznej. Natychmiastowe wezwanie pogotowia ratunkowego jest niezbędne, nawet jeśli objawy wydają się ustępować po podaniu adrenaliny.
Pozycja leżąca z uniesionymi nogami. Pomaga to w poprawie przepływu krwi do ważnych narządów.
Monitorowanie funkcji życiowych. Obserwacja stanu pacjenta do czasu przybycia służb medycznych.

Profilaktyka reakcji alergicznych obejmuje przede wszystkim unikanie znanych alergenów, noszenie odzieży ochronnej i używanie środków odstraszających owady oraz edukację na temat postępowania w przypadku użądlenia lub ukąszenia. Osoby z rozpoznaną alergią na jad owadów powinny być regularnie oceniane przez alergologa i być odpowiednio wyposażone w leki ratujące życie.

Uwaga,
informacje zawarte w tym artykule mają charakter ogólny i edukacyjny. Nie stanowią one porady medycznej i nie mogą zastąpić konsultacji z lekarzem lub innym specjalistą medycznym. W przypadku jakichkolwiek pytań dotyczących stanu zdrowia, zawsze należy skonsultować się z wykwalifikowanym pracownikiem służby zdrowia.