Dieta a rak - czy żywność nas zabija?

Wzrost liczby zachorowań na nowotwory na całym świecie skłania do refleksji nad rolą diety w profilaktyce i leczeniu raka. Wielu z nas zastanawia się, czy to, co jemy, może nas chronić lub wręcz przeciwnie, przyczyniać się do rozwoju choroby. W tym artykule przyjrzymy się, jak dieta wpływa na ryzyko zachorowania na raka, jakie produkty mogą pomóc w profilaktyce, a także czy istnieją diety, które mogą wspierać leczenie nowotworów. Pamiętajcie jednak, że temat ten jest niezwykle skomplikowany, a próby jego opisania zostały podjęte w licznych książkach dlatego potraktujcie ten wpis jako wstęp do dalszych poszukiwań wiedzy.

JAKA JEST RÓŻNICA MIĘDZY TERATOGENNYMI A KANCEROGENNYMI SUBSTANCJAMI W ŻYWNOŚCI?

Teratogenne i kancerogenne substancje w żywności to różne rodzaje związków chemicznych, które mogą negatywnie wpływać na zdrowie człowieka, ale działają w odmienny sposób.

Teratogenne substancje to związki chemiczne, które mogą powodować wady rozwojowe u płodów. Działają one na rozwijający się organizm, prowadząc do deformacji, zaburzeń w rozwoju narządów lub układów ciała oraz wad wrodzonych. Teratogeny mogą wpływać na płód w różnym stopniu w zależności od momentu ekspozycji w czasie ciąży. Kluczowe okresy, w których teratogeny mogą wywoływać uszkodzenia, to wczesne fazy rozwoju zarodka i płodu, kiedy formują się kluczowe struktury i organy. Do związków teratogennych zaliczamy m.in.:

• alkohol,
• niektóre leki (np. talidomid),
• witamina A w nadmiarze,
• niektóre zanieczyszczenia chemiczne, takie jak dioksyny.

Natomiast substancje kancerogenne to związki chemiczne, które mogą zwiększać ryzyko rozwoju nowotworów na każdym etapie naszego życia. Działają one na komórki, prowadząc do zmian genetycznych, mutacji, lub uszkodzeń DNA, co może skutkować niekontrolowanym wzrostem komórek, charakterystycznym dla nowotworów. Kancerogeny mogą powodować rozwój nowotworów przez długotrwałą ekspozycję. Niektóre kancerogeny bezpośrednio uszkadzają DNA, inne działają przez zwiększenie tempa podziału komórek, co zwiększa ryzyko błędów genetycznych. Jako przykłady takich substancji należy wymienić m.n.:

• aflatoksyny (produkowane przez pleśnie),
• benzopiren (obecny w grillowanych, wędzonych mięsach),
• akrylamid (powstający podczas smażenia w wysokich temperaturach),
• niektóre metale ciężkie,
• azotany i azotyny występujące w przetworzonych mięsach.

CZEGO UNIKAĆ W POŻYWIENIU, ŻEBY ZMINIMALIZOWAĆ RYZYKO ZACHOROWANIA NA RAKA?

Niestety w wielu produktach spożywczych, zarówno przetworzonych, jak i naturalnych znajdują się substancje, które systematycznie spożywane mogą doprowadzić do powstawania w naszym ciele nowotworów. Poniżej przedstawiamy kilka najbardziej znanych związków powszechnie występujących w naszej diecie, których należy unikać gdy tylko jest to możliwe:

- Nitrozaminy - występujące m.in. w wędzonych, konserwowanych i przetworzonych mięsach, takich jak kiełbasy i bekon. Jak można przeczytać w artykule „Kancerogeny chemiczne w żywności cz. 1”. Spośród wielu związków N-nitrozowych, nitrozoaminy są odpowiedzialne za indukcję nowotworów wątroby, jelita grubego, płuc, trzustki, żołądka, nerek, pęcherza moczowego, przełyku i języka. Wykazują one właściwości genotoksyczne, mutagenne, teratogenne i kancerogenne.

- Aflatoksyny - toksyny produkowane przez pleśnie (Aspergillus flavus oraz A. parasiticus), które mogą zanieczyszczać m.in. ziarna zbóż, orzechy, suszone owoce, oleje roślinne, przyprawy, mięsa, a nawet nabiału zwierząt spożywających zanieczyszczone tymi związkami pasze. Spożywanie aflatoksyn ma kluczowe znaczenie w patogenezie chorób człowieka i może prowadzić do raka wątroby. Warto wiedzieć, że aflatoksyny uszkadzają też nerki i ośrodkowy układ nerwowy. Aby bliżej się im przyjrzeć zachęcamy do przeczytania artykułu „Aflatoksyny – charakterystyka i wpływ na zdrowie człowieka”.

- Akryloamid - związek ten powstaje w czasie termicznego przetwarzania żywności jako jeden z produktów reakcji Maillarda zachodzącej pomiędzy wolną asparaginą a cukrami redukującymi. Z tego też powodu spotkamy go w przetwarzanej żywności, takiej jak frytki, chipsy czy pieczywo tostowe ale także w jedzeniu przygotowywanym na grillu czy w ognisku. Badania wykazują, że akryloamid ma działanie neurotoksyczne, genotoksyczne i kancerogenne. Więcej na ten temat przeczytacie w „Kancerogeny chemiczne w żywności cz. 2”. Polecamy Wam też zapoznać się z krótkim tekstem na stronie Stacji sanitarno-epidemiologicznej z poradami jak zminimalizować powstawanie akryloamid podczas grillowania. Na koniec zachęcamy do przeczytania artykułu „Zawartość akryloamidu w różnych rodzajach pieczywa w Polsce”.

- Aminy heterocykliczne (HCA) i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) – to związki powstające podczas grillowania i smażenia mięsa. Mogą one uszkadzać DNA i zwiększać ryzyko nowotworów. W eksperymentach prowadzonych na gryzoniach karmionych dietą uzupełnioną o wyżej wymienione związki rozwinęły się nowotwory piersi, okrężnicy, wątroby, skóry, płuc, prostaty, białaczka oraz nowotwory przewodu pokarmowego i płuc. Żeby dowiedzieć się więcej na temat tych związków warto przeczytać chociażby te dwa artykuły: „Heterocykliczne aminy aromatyczne: charakterystyka i znaczenie w indukcji procesów nowotworowych” oraz „Heterocykliczne aminy aromatyczne jako zagrożenie chemiczne w produktach mięsnych poddawanych obróbce termicznej”.

OTYŁOŚĆ A NOWOTWORY. JAK NADWAGA WPŁYWA NA RYZYKO ZACHOROWANIA NA RAKA?

Otyłość jest jednym z najpoważniejszych problemów zdrowotnych naszych czasów. Według Światowej Organizacji Zdrowia, liczba osób z nadwagą i otyłością rośnie w alarmującym tempie, a konsekwencje tego trendu wykraczają daleko poza zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy. Coraz więcej badań wskazuje na związek między otyłością a ryzykiem zachorowania na trzynaście rodzajów nowotworów, co czyni ten temat niezwykle istotnym dla każdego, kto dba o swoje zdrowie.

Otyłość może wpływać na rozwój nowotworów na kilka sposobów. Jednym z głównych mechanizmów jest przewlekły stan zapalny, który jest typowy dla nadmiernej masy ciała. Stan zapalny prowadzi natomiast do stresu oksydacyjnego, który może uszkadzać DNA i sprzyjać mutacjom genetycznym, czyli kluczowym czynnikom w rozwoju nowotworów.

Kolejnym istotnym czynnikiem jest zaburzenie równowagi hormonalnej. Tkanka tłuszczowa produkuje estrogen, a jego nadmiar jest związany z wyższym ryzykiem nowotworów hormonozależnych, takich jak rak piersi czy endometrium. Dodatkowo, insulinooporność często towarzysząca otyłości prowadzi do podwyższonych poziomów insuliny i insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1), które mogą stymulować podział komórek nowotworowych. Wysoki poziom insuliny i IGF-1 może sprzyjać rozwojowi raka okrężnicy, nerek, prostaty i endometrium.

Ponadto, osoby otyłe często cierpią na przewlekłe stany zapalne, takie jak kamienie żółciowe lub niealkoholowe stłuszczenie wątroby. Choroby te mogą powodować stres oksydacyjny, który w konsekwencji prowadzi do uszkodzenia DNA i zwiększa ryzyko chorób dróg żółciowych i innych nowotworów.

Warto też dodać, że komórki tłuszczowe wytwarzają hormony zwane adipokinami, które mogą stymulować lub hamować wzrost komórek. Przykładem może być poziom leptyny we krwi, który wzrasta wraz ze wzrostem tkanki tłuszczowej, a jej wysoki poziom sprzyja nieprawidłowej proliferacji komórek. Natomiast adiponektyna, występuje w mniejszych ilościach u osób z otyłością niż u osób o prawidłowej wadze i może mieć działanie antyproliferacyjne, czyli chroniące przed wzrostem nowotworu.

KTÓRE NOWOTWORY SĄ NAJBARDZIEJ ZWIĄZANE Z OTYŁOŚCIĄ?

Jak już wspomnieliśmy otyłość jest powiązana z większym ryzykiem zachorowania na wiele typów nowotworów. W Stanach Zjednoczonych gdzie otyłość jest ogromnym problemem społecznym bazując na danych dotyczących BMI i zachorowalności na nowotwory znajdujących się w bazie danych US Cancer Statistics oszacowano, że w latach 2011–2015 wśród osób w wieku 30 lat i starszych każdego roku odnotowywano około 37 670 nowych przypadków nowotworów u mężczyzn (4,7%) i 74 690 nowych przypadków nowotworów w u kobiet (9,6%) wynikało z nadmiernej masy ciała (nadwaga, otyłość lub ciężka otyłość).

Związek między otyłością a nowotworami jest dobrze udokumentowany i stanowi ważny temat w kontekście zdrowia publicznego. Warto zrozumieć, że nadwaga nie jest tylko kwestią estetyczną, ale poważnym czynnikiem ryzyka dla zdrowia. Edukacja i świadomość społeczna w tym zakresie mogą odegrać kluczową rolę w profilaktyce nowotworów, co jest celem również dla placówek takich jak Centrum Badań Klinicznych JCI. Dobra wiadomość jest taka, że ryzyko nowotworów związanych z otyłością można zmniejszyć poprzez zdrowe zmiany stylu życia. Nawet niewielka redukcja masy ciała może przynieść korzyści zdrowotne, zmniejszając poziom hormonów i markerów zapalnych w organizmie. Dbając o zdrową wagę, każdy z nas może w znacznym stopniu wpłynąć na swoje ryzyko nowotworowe, a tym samym na jakość i długość życia. Zachęcamy do regularnych badań densytometrycznych i konsultacji z lekarzem.

POST I DIETY PRZERYWANE A NAMNAŻANIE KOMÓREK RAKOWYCH

Ostatnie badania sugerują, że post oraz diety przerywane mogą mieć wpływ na wzrost i rozwój nowotworów. Post może indukować stan, w którym organizm zamiast na namnażaniu komórek, koncentruje się na regeneracji i naprawie DNA. Diety przerywane, takie jak post przerywany (intermittent fasting), mogą obniżać poziom insuliny i zmniejszać stan zapalny, co jest korzystne w kontekście profilaktyki. Bardzo ciekawe informacje na ten temat można przeczytać w anglojęzycznym artykule „Odwrócenie przełącznika metabolicznego: zrozumienie i zastosowanie korzyści zdrowotnych wynikających z postu”.

Badania na modelach zwierzęcych wykazały, że ograniczenie kaloryczne może spowalniać wzrost guzów, jednak potrzeba więcej badań na ludziach, aby potwierdzić te efekty. Obecnie w USA prowadzone jest badanie kliniczne w III fazie, którego celem jest sprawdzenie czy utrata wagi u kobiet, u których zdiagnozowano nowotwór piersi wpłynęła na jego zmniejszenie i/lub zahamowanie namnażania się komórek rakowych. Warto więc śledzić najnowsze doniesienia naukowe w tym temacie. Pamiętajcie, że każdy, kto rozważa post lub zmianę diety, powinien skonsultować się z lekarzem, szczególnie w kontekście choroby nowotworowej.

CZY DIETA MOŻE LECZYĆ NOWOTWÓR?

Choć dieta ma ogromne znaczenie w profilaktyce nowotworów, nie istnieje jednoznaczny dowód na to, że może ona całkowicie wyleczyć raka. Dieta może jednak wspierać proces leczenia i poprawiać jakość życia pacjentów.

Wprowadzenie diety bogatej w błonnik, antyoksydanty, witaminy i minerały może pomóc w ograniczeniu wzrostu komórek nowotworowych i wspomóc układ odpornościowy. Na przykład, dieta śródziemnomorska, bogata w oliwę z oliwek, ryby, warzywa i orzechy, jest często wskazywana jako model zdrowego odżywiania, który może zmniejszać ryzyko raka.

Pamiętajcie jednak, że same zmiany dietetyczne nie zastąpią leczenia onkologicznego! Tak samo jak nie zastąpią go suplementy diety czy picie ziołowych naparów. Kluczowe jest podejście holistyczne, łączące tradycyjne metody leczenia z odpowiednią dietą, specjalistyczną fitoterapią i zmianami w stylu życia.

ŻYWNOŚĆ ZMNIEJSZAJĄCA RYZYKO ZACHOROWANIA NA NOWOTWORY

Warto wiedzieć, że niektóre produkty spożywcze mogą pomóc w zmniejszeniu ryzyka rozwoju raka dzięki zawartości substancji o właściwościach antyoksydacyjnych, przeciwzapalnych i wzmacniających układ odpornościowy. Z tego też względu należy je uwzględnić w swojej diecie i spożywać jak najczęściej. Zaliczamy do nich m.in.:

• Warzywa krzyżowe (brokuły, kalafior, kapusta), które zawierają glukozynolany mające potencjalne działanie przeciwnowotworowe
• Czosnek - ponieważ zawiera związki siarkowe, które mogą wspomagać eliminację kancerogenów z organizmu
• Borówki - bogate w antyoksydanty, takie jak witamina C i resweratrol, dzięki czemu mogą chronić nasz organizm przed uszkodzeniem DNA
• Zielona herbata – gdyż zawiera polifenole, które mogą hamować wzrost komórek rakowych
• Pomarańczowe i czerwone warzywa i owoce (marchew, pomidory, dynia) - zawierają karotenoidy, które mogą chronić przed niektórymi typami raka

Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej na ten temat to zachęcamy do zapoznania się z poniższymi artykułami:

Dieta antyrakowa – zasady i wskazówki

Warzywa antyrakowe 

Dieta antynowotworowa - lista produktów, które pomogą w walce z rakiem 

Patogeneza chorób nowotworowych jest złożona, poza czynnikami genetycznymi bardzo dużą rolę przypisuje się różnorodnym czynnikom środowiskowym. Dieta odgrywa kluczową rolę w profilaktyce nowotworów, choć oczywiście nie jest w stanie samodzielnie wyleczyć choroby. Zdrowe nawyki żywieniowe, oparte na spożywaniu świeżych, naturalnych produktów, a także wiedza na temat prawidłowych sposobów pozyskiwania i przechowywania żywności mogą jednak znacząco przyczynić się do zmniejszenia ryzyka zachorowania na raka i poprawy ogólnego stanu zdrowia. Kupując produkty żywieniowe, należy kierować się ich prostym składem i wysoką jakością. Równie ważne jest to aby spożywać jak najmniej przetworzonej żywności, a posiłki przygotowywać samodzielne unikając smażeni, grillowania i pieczenia nad otwartym ogniem.