Kiedy serce woła o pomoc - najczęstsze choroby układu krążenia

Choroby serca to jedna z najczęstszych przyczyn śmierci na całym świecie. Mimo że w ciągu ostatnich dekad dokonał się ogromny postęp w medycynie kardiologicznej – od coraz doskonalszych metod diagnostycznych po zaawansowane sposoby leczenia – wciąż bardzo wiele osób nie zdaje sobie sprawy z wagi profilaktyki, jak również z roli wczesnego wykrywania i leczenia chorób układu krążenia. Serce, choć niewielkie i ważące przeciętnie około 300 gramów (u dorosłej osoby), jest niezwykle złożonym narządem, który nieustannie pompuje krew do całego organizmu. Każde zaburzenie w jego pracy może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych.

ROLA SERCA W ORGANIZMIE

Serce jest najważniejszym elementem układu krążenia – jego główną funkcją jest pompowanie krwi zaopatrującej komórki ciała w tlen i substancje odżywcze oraz usuwanie produktów przemiany materii. Serce zbudowane jest z czterech jam: dwóch przedsionków i dwóch komór. Prawa część serca odpowiada za krążenie płucne (czyli przepływ krwi do płuc i z powrotem), natomiast lewa część za krążenie systemowe (czyli dostarczanie utlenowanej krwi do narządów i tkanek całego organizmu).

W normalnych warunkach serce dorosłego człowieka bije w spoczynku około 60–80 razy na minutę. W ciągu doby pompuje nawet ponad 7 tysięcy litrów krwi. Jego sprawne działanie zależy w dużym stopniu od stanu naczyń krwionośnych (głównie tętnic wieńcowych, które zaopatrują serce w tlen i składniki odżywcze) oraz od prawidłowego rytmu wyznaczanego przez układ bodźcotwórczo-przewodzący. Każde zachwianie tych mechanizmów może prowadzić do zaburzeń, których skutki odczujemy nie tylko w obrębie samego serca, ale i całego organizmu.

NAJCZĘSTSZE CHOROBY SERCA

Choroby serca można podzielić na wiele kategorii, biorąc pod uwagę różne aspekty ich powstawania czy przebiegu. W praktyce jednak pewne grupy schorzeń występują o wiele częściej niż inne i stanowią najpoważniejsze zagrożenie dla zdrowia publicznego. Poniżej opisano kilka z nich.

1. Choroba niedokrwienna serca (choroba wieńcowa)

Choroba niedokrwienna serca, nazywana także chorobą wieńcową, to zespół objawów wynikający z niedostatecznego zaopatrzenia mięśnia sercowego w tlen. Najczęściej spowodowana jest miażdżycą tętnic wieńcowych – w naczyniach krwionośnych odkładają się blaszki miażdżycowe, które zwężają światło tętnicy i utrudniają przepływ krwi.

W przebiegu choroby wieńcowej wyróżnia się kilka postaci klinicznych. Najbardziej znana jest dławica piersiowa (angina pectoris), która objawia się bólem w klatce piersiowej, zwykle za mostkiem, promieniującym do lewej ręki, szyi lub żuchwy. Ból ten pojawia się zazwyczaj w czasie wysiłku fizycznego, sytuacji stresowych lub po obfitym posiłku i ustępuje po odpoczynku albo przyjęciu nitrogliceryny. Jeśli dopływ krwi do mięśnia sercowego zostanie nagle i całkowicie zatrzymany, dochodzi do zawału mięśnia sercowego – stanu bezpośrednio zagrażającego życiu.

2. Niewydolność serca

Niewydolność serca to zespół objawów klinicznych wynikający z niezdolności serca do pompowania krwi w ilości adekwatnej do potrzeb organizmu. Przyczyną mogą być uszkodzenia mięśnia sercowego powstałe na przykład w wyniku przebytych zawałów, nadciśnienia tętniczego czy choroby niedokrwiennej. W zależności od tego, której części serca problem dotyczy, wyróżniamy niewydolność lewokomorową, prawokomorową lub globalną (oba obszary).

W przypadku niewydolności lewokomorowej często występuje duszność (zwłaszcza przy wysiłku, ale także w spoczynku), łatwe męczenie się, orthopnoë (uczucie duszności w pozycji leżącej) czy kaszel nocny. Przy niewydolności prawokomorowej częściej pojawiają się obrzęki nóg i kostek, uczucie ciężkości w okolicy wątroby, a także powiększenie jej obrysu przy badaniu palpacyjnym. Niewydolność serca to choroba przewlekła, która w wielu przypadkach wymaga stałej kontroli lekarskiej i leczenia farmakologicznego.

3. Zaburzenia rytmu serca (arytmie)

Arytmie to nieprawidłowości w częstości lub regularności pracy serca. Najczęściej spotyka się:

Tachykardie (przyspieszenie rytmu serca, powyżej 100 uderzeń na minutę w spoczynku)
Bradykardie (zwolnienie rytmu serca, poniżej 60 uderzeń na minutę w spoczynku)
Dodatkowe skurcze (ekstrasystolie)
Migotanie przedsionków (chaotyczna i szybka czynność przedsionków)
Trzepotanie przedsionków (regularna, ale przyspieszona czynność przedsionków)

Najczęściej arytmie nie stanowią śmiertelnego zagrożenia, choć bywają bardzo uciążliwe i mogą sygnalizować inne schorzenia. Są jednak arytmie szczególnie niebezpieczne, jak migotanie komór, które wymaga natychmiastowej interwencji medycznej.

4. Wady zastawkowe serca

Zastawki serca – a jest ich cztery (dwudzielna, trójdzielna, aortalna i płucna) – umożliwiają jednokierunkowy przepływ krwi. Jeśli zastawka jest zwężona (stenoza), utrudnia to dopływ krwi do kolejnych jam lub do krwiobiegu. Jeżeli jest niedomykalna (niedomykalność zastawki), krew może cofać się do poprzedniej jamy serca.

Najczęściej problemy dotyczą zastawki dwudzielnej (w lewym przedsionku) lub zastawki aortalnej (na styku lewej komory i aorty). Objawy zależą od tego, która zastawka i w jaki sposób jest uszkodzona. Może to być duszność, szybkie męczenie się czy nawracające kołatanie serca. Wady zastawkowe w wielu przypadkach wymagają leczenia operacyjnego – wymiany zastawki na sztuczną lub tzw. zabiegu naprawczego.

5. Nadciśnienie tętnicze

Choć nadciśnienie tętnicze nie dotyczy wyłącznie serca, stanowi jeden z najczęstszych i najgroźniejszych czynników ryzyka chorób układu krążenia. Przy nadciśnieniu tętniczym serce zmuszone jest do cięższej pracy, by przetłoczyć krew przez naczynia. Z czasem może to prowadzić do przerostu lewej komory i uszkodzeń w obrębie naczyń (w tym wieńcowych). Nadciśnienie tętnicze przez długi czas może nie dawać żadnych wyraźnych objawów, co czyni je jeszcze bardziej niebezpiecznym. Dopiero rozwój powikłań – niewydolności serca, udaru mózgu czy choroby wieńcowej – sygnalizuje poważne zagrożenie.

JAK ROZPOZNAĆ ZAGROŻENIE?

Wiele chorób serca może przebiegać przez dłuższy czas bezobjawowo lub z objawami bardzo niespecyficznymi. Tymczasem wczesne rozpoznanie, połączone z wdrożeniem leczenia, jest kluczowe dla zapobiegania poważnym powikłaniom, takim jak zawał serca, udar mózgu czy zgon sercowy. Warto zatem znać symptomy, które powinny skłonić nas do konsultacji z lekarzem.

ból w klatce piersiowej – zwłaszcza jeśli jest to ból uciskający, piekący lub gniotący, zlokalizowany za mostkiem i ewentualnie promieniujący do lewej ręki, karku czy żuchwy
duszność – nie tylko po intensywnym wysiłku, ale także w spoczynku czy podczas wykonywania codziennych czynności. niepokój powinien budzić zwłaszcza napadowy kaszel nocny i konieczność układania się do snu z wyżej ułożoną głową
omdlenia i zasłabnięcia – powtarzające się incydenty utraty przytomności mogą świadczyć o poważnej arytmii, zwężeniu zastawki aortalnej lub innych schorzeniach serca
kołatanie serca (palpitacje) – odczucie szybkiego, niemiarowego lub bardzo silnego bicia serca bywa sygnałem arytmii, w tym migotania przedsionków
obrzęki kończyn dolnych – zwłaszcza jeśli towarzyszy im zwiększenie masy ciała i uczucie duszności, mogą wskazywać na niewydolność serca, szczególnie prawokomorową
zawroty głowy i uczucie osłabienia – jeżeli pojawiają się nagle i często, warto skonsultować się z lekarzem, by wykluczyć zaburzenia rytmu serca czy inne kardiologiczne przyczyny
przewlekłe uczucie zmęczenia – jeśli stan zmęczenia utrzymuje się długo i nie ma wyraźnej przyczyny, może być objawem niewydolności serca lub choroby wieńcowej

Oczywiście wymienione symptomy nie zawsze muszą oznaczać chorobę serca – mogą mieć związek z innymi układami (np. układem oddechowym, nerwowym czy pokarmowym). Niemniej jednak, ich regularne występowanie zawsze wymaga konsultacji ze specjalistą i wykonania podstawowych badań diagnostycznych.

METODY DIAGNOZOWANIA CHORÓB SERCA

Jednym z najważniejszych elementów profilaktyki i leczenia chorób układu krążenia jest odpowiednia diagnostyka, pozwalająca na szybkie wykrycie ewentualnych nieprawidłowości. Dzięki postępowi technologicznemu lekarze mają obecnie do dyspozycji szeroki wachlarz narzędzi i badań. Diagnostyka chorób serca rozpoczyna się zwykle od dokładnego wywiadu lekarskiego i badania przedmiotowego. Lekarz pyta pacjenta o występujące objawy, częstotliwość i okoliczności ich pojawiania się, a także o obciążenia rodzinne (np. występowanie chorób układu krążenia u rodziców czy rodzeństwa), styl życia (dieta, aktywność fizyczna, palenie papierosów, spożywanie alkoholu), poziom stresu czy ewentualne inne schorzenia.

1. Elektrokardiografia (EKG)

EKG spoczynkowe to podstawowe badanie oceniające elektryczną czynność serca. Wykonuje się je w pozycji leżącej, przyklejając elektrody na klatce piersiowej i kończynach pacjenta. EKG pozwala wykryć wiele nieprawidłowości:

Zaburzenia rytmu serca (arytmie)
Oznaki niedokrwienia mięśnia sercowego
Przerosty ścian serca
Niekiedy ślady przebytego zawału

EKG wysiłkowe (test wysiłkowy) polega na ocenie pracy serca podczas kontrolowanego wysiłku fizycznego (na bieżni lub ergometrze rowerowym). Umożliwia to wykrycie zmian niedokrwiennych, które występują jedynie w czasie obciążenia serca, np. przy chorobie wieńcowej.

Holter EKG to odmiana badania, w której pacjent przez 24 lub 48 godzin (czasem dłużej) nosi niewielkie urządzenie rejestrujące czynność elektryczną serca w trakcie codziennych aktywności. Pozwala to wykryć arytmie, które mogą nie pojawić się w trakcie standardowego EKG spoczynkowego.

2. Echokardiografia (ECHO serca)

Echokardiografia to badanie ultrasonograficzne serca, które pozwala ocenić jego budowę i funkcjonowanie w czasie rzeczywistym. Dzięki falom ultradźwiękowym lekarz może zobaczyć, jak pracują zastawki, przedsionki, komory i duże naczynia.

Najczęstsze rodzaje ECHO serca:

Echokardiografia przezklatkowa (TTE) – standardowe badanie, w którym głowica USG przykładana jest do klatki piersiowej pacjenta.
Echokardiografia przezprzełykowa (TEE) – w tej metodzie głowica jest wprowadzana do przełyku, co pozwala uzyskać dokładniejszy obraz serca, zwłaszcza gdy przezklatkowa wizualizacja jest utrudniona (np. z powodu otyłości czy wad budowy klatki piersiowej).

Echokardiografia umożliwia ocenę wielkości jam serca, grubości ścian, ruchomości zastawek, a także przepływu krwi w obrębie serca i dużych naczyń. Jest niezastąpiona w diagnostyce wad zastawkowych i niewydolności serca.

3. Badania obrazowe – RTG klatki piersiowej, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny

RTG klatki piersiowej - pozwala przede wszystkim ocenić sylwetkę serca i stan naczyń płucnych, co jest ważne w rozpoznawaniu niewydolności krążenia oraz niektórych wad wrodzonych.
tomografia komputerowa (TK) - coraz częściej stosowana w kardiologii do oceny tętnic wieńcowych (tzw. koronarografia TK). Dzięki niej można wykryć zwężenia w naczyniach i ocenić ewentualne blaszki miażdżycowe.
rezonans magnetyczny (MR) - szczególnie przydatny w ocenie funkcji i struktury mięśnia sercowego (np. blizn po zawale), a także przy diagnozie niektórych kardiomiopatii.

4. Cewnikowanie serca i koronarografia

Cewnikowanie serca jest procedurą inwazyjną, polegającą na wprowadzeniu przez tętnicę (najczęściej promieniową w okolicy nadgarstka lub udową w pachwinie) cienkiego cewnika aż do naczyń wieńcowych. Następnie podaje się środek kontrastowy, co pozwala w czasie rzeczywistym obejrzeć tętnice wieńcowe na ekranie i wykryć ewentualne zwężenia. Jest to tzw. koronarografia – złoty standard diagnostyki choroby wieńcowej.

W trakcie cewnikowania można jednocześnie przeprowadzić zabieg poszerzenia (angioplastyki) zwężonej tętnicy i wszczepienia stentu. Dzięki temu pacjent może w jednej procedurze zyskać zarówno diagnozę, jak i leczenie.

5. Badania laboratoryjne

Choć badania krwi nie dadzą pełnego obrazu stanu serca, są bardzo ważnym elementem diagnostyki. Wśród parametrów, na które zwraca się szczególną uwagę, znajdują się:

lipidogram (cholesterol całkowity, HDL, LDL, trójglicerydy) – zaburzenia gospodarki lipidowej wskazują na ryzyko miażdżycy i choroby wieńcowej.
glukoza, hemoglobina glikowana (HbA1c) – pomaga wykryć cukrzycę lub stan przedcukrzycowy, które silnie wpływają na kondycję układu krążenia.
BNP i NT-proBNP – podwyższony poziom tych peptydów natriuretycznych może świadczyć o niewydolności serca.
troponiny sercowe – służą do wykrywania uszkodzenia mięśnia sercowego, zwłaszcza w przypadku podejrzenia zawału.

Niezależnie od zastosowanej metody diagnostycznej, kluczowe jest, aby badania były dobierane indywidualnie do stanu pacjenta i wyników wstępnego wywiadu. Tylko w ten sposób można szybko i skutecznie zidentyfikować źródło problemu.

PROFILAKTYKA I LECZENIE

W przypadku chorób serca obowiązuje stara, ale zawsze aktualna zasada: lepiej zapobiegać, niż leczyć. Wiele schorzeń, szczególnie tych związanych z miażdżycą, można skutecznie opóźnić lub ograniczyć ich rozwój poprzez zmianę stylu życia i wprowadzenie odpowiedniej profilaktyki.

Zdrowa dieta
Zaleca się ograniczenie spożycia tłuszczów nasyconych (zawartych np. w czerwonym mięsie, tłustych wyrobach mlecznych) i tłuszczów trans (słodycze, żywność wysoko przetworzona). Warto stawiać na warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste, ryby (bogate w kwasy Omega-3) i chude źródła białka.
Regularna aktywność fizyczna
Ćwiczenia aerobowe (np. marsz, bieganie, jazda na rowerze, pływanie) poprawiają wydolność układu krążenia i pomagają utrzymać prawidłową masę ciała. Zalecana jest co najmniej 150 minut wysiłku tygodniowo o umiarkowanej intensywności.
Kontrola ciśnienia tętniczego
Regularny pomiar w warunkach domowych lub w przychodni pozwala wcześnie wykryć nadciśnienie. U osób z już zdiagnozowanym nadciśnieniem ważne jest przestrzeganie zaleceń lekarskich i przyjmowanie leków zgodnie z zaleceniami.
Rzucenie palenia
Palenie papierosów to jeden z najpoważniejszych czynników ryzyka miażdżycy i chorób serca. Zaprzestanie palenia przynosi korzyści zdrowiu układu krążenia praktycznie natychmiast – już po kilku tygodniach czy miesiącach widoczne są korzystne zmiany.
Ograniczenie spożycia alkoholu
Niewielkie ilości (zwłaszcza czerwonego wina) mogą mieć neutralny lub nawet delikatnie korzystny wpływ na serce, ale nadużywanie alkoholu prowadzi do wzrostu ciśnienia tętniczego i innych zaburzeń kardiologicznych.
Redukcja stresu
Stres wpływa na uwalnianie hormonów, które przyczyniają się do wzrostu ciśnienia tętniczego i przyspieszenia rytmu serca. Regularne praktykowanie technik relaksacyjnych (joga, medytacja, ćwiczenia oddechowe) może być pomocne w profilaktyce chorób serca.
Regularne badania kontrolne
Nawet jeśli czujemy się zdrowo, warto co najmniej raz w roku sprawdzić ciśnienie, wykonać podstawowe badania krwi (lipidogram, poziom glukozy) i ewentualnie EKG. Wczesne wykrycie nieprawidłowości to większa szansa na skuteczne leczenie.

Jeśli choroba serca już się rozwinie, leczenie zależy od rodzaju schorzenia i jego zaawansowania. Może to być farmakoterapia (np. leki obniżające ciśnienie, statyny, leki antyarytmiczne, betablokery), zabiegi interwencyjne (angioplastyka, wszczepienie stentu) czy operacje kardiochirurgiczne (by-passy, wymiana zastawek). Bardzo ważna jest ścisła współpraca z lekarzem prowadzącym i przestrzeganie zaleceń, w tym regularne przyjmowanie leków oraz stałe monitorowanie stanu zdrowia.

PODSUMOWANIE

Choroby serca stanowią poważne wyzwanie dla współczesnej medycyny i społeczeństwa. Najczęstsze z nich – takie jak choroba niedokrwienna, niewydolność serca czy arytmie – mogą przez długi czas rozwijać się bezobjawowo, by w końcu doprowadzić do groźnych powikłań, takich jak zawał czy nagły zgon sercowy. Dlatego tak ważne jest, aby znać najczęstsze symptomy (ból w klatce piersiowej, duszność, kołatanie serca, obrzęki kończyn, omdlenia) i nie lekceważyć nawet tych pozornie błahych sygnałów płynących z organizmu.

W diagnostyce chorób serca kluczową rolę odgrywa połączenie dokładnego wywiadu lekarskiego i badania fizykalnego z nowoczesnymi metodami obrazowymi. Dzięki temu możliwe jest precyzyjne określenie rodzaju schorzenia i wdrożenie odpowiedniego leczenia – czy to farmakologicznego, interwencyjnego czy operacyjnego. Niemniej jednak, najważniejszym elementem pozostaje profilaktyka. Prawidłowa dieta, regularna aktywność fizyczna, kontrola ciśnienia tętniczego i poziomu cholesterolu, unikanie używek, a także zarządzanie stresem mogą znacząco obniżyć ryzyko rozwoju chorób serca. Wiedza i świadomość na temat czynników ryzyka oraz pierwszych objawów zaburzeń układu krążenia to fundament, który pozwala zwiększyć szanse na długie i zdrowe życie.

Uwaga,
informacje zawarte w tym artykule mają charakter ogólny i edukacyjny. Nie stanowią one porady medycznej i nie mogą zastąpić konsultacji z lekarzem lub innym specjalistą medycznym. W przypadku jakichkolwiek pytań dotyczących stanu zdrowia, zawsze należy skonsultować się z wykwalifikowanym pracownikiem służby zdrowia.