Otyłość - epidemia XXI wieku

Otyłość jest obecnie jednym z najpoważniejszych problemów zdrowia publicznego na świecie, definiowanym przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) jako choroba przewlekła charakteryzująca się nadmiernym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w stopniu wpływającym negatywnie na zdrowie. Jej skala stale rośnie, a liczba osób otyłych na świecie przekroczyła już miliard. W Polsce, według Narodowego Funduszu Zdrowia, problem ten dotyczy niemal co czwartego dorosłego. Otyłość jest bezpośrednio związana z wieloma poważnymi chorobami przewlekłymi, co sprawia, że jej skutki zdrowotne, społeczne i ekonomiczne są ogromne.

DEFINICJA I DIAGNOSTYKA OTYŁOŚCI

Otyłość definiowana jest na podstawie wskaźnika masy ciała (BMI – Body Mass Index), który oblicza się jako stosunek masy ciała w kilogramach do kwadratu wzrostu w metrach (kg/m²). Zgodnie z klasyfikacją WHO:

BMI 18,5–24,9 kg/m² – masa ciała prawidłowa,
BMI 25,0–29,9 kg/m² – nadwaga,
BMI ≥30,0 kg/m² – otyłość,
BMI ≥40,0 kg/m² – otyłość olbrzymia.

Jednak BMI nie uwzględnia rozkładu tkanki tłuszczowej, dlatego w diagnostyce stosuje się również wskaźniki takie jak obwód talii (powyżej 88 cm u kobiet i 102 cm u mężczyzn sugeruje otyłość brzuszną) oraz stosunek obwodu talii do bioder (WHR – Waist-to-Hip Ratio). Istotnym narzędziem diagnostycznym jest również analiza składu ciała za pomocą bioimpedancji elektrycznej (BIA) lub densytometrii rentgenowskiej (DXA).

PATOGENEZA OTYŁOŚCI

Otyłość jest chorobą wieloczynnikową, w której kluczową rolę odgrywają czynniki genetyczne, środowiskowe, neurohormonalne oraz behawioralne.

1. Czynniki genetyczne

Badania bliźniąt jednojajowych wykazały, że dziedziczność otyłości wynosi około 40–70%. Istnieje wiele genów związanych z regulacją homeostazy energetycznej, takich jak FTO (fat mass and obesity-associated gene), którego polimorfizmy zwiększają ryzyko rozwoju otyłości. Mutacje w genie leptyny (LEP) lub jej receptora (LEPR) mogą prowadzić do monogenowej postaci otyłości, choć są to przypadki rzadkie.

2. Dysregulacja neurohormonalna

Centralną rolę w kontroli apetytu odgrywa ośrodkowy układ nerwowy, a w szczególności podwzgórze, które odbiera sygnały sytości i głodu poprzez neuroprzekaźniki i hormony:

Leptyna – hormon sytości, produkowany przez adipocyty, hamujący apetyt.
Grelina – hormon głodu, wydzielany przez komórki okładzinowe żołądka.
Insulina – hormon anaboliczny, którego oporność prowadzi do hiperinsulinemii, sprzyjającej odkładaniu tkanki tłuszczowej.

W otyłości często obserwuje się leptynooporność, co skutkuje upośledzoną kontrolą poboru pokarmu i wydatku energetycznego.

3. Czynniki środowiskowe i behawioralne

Globalizacja i urbanizacja doprowadziły do zmiany stylu życia, charakteryzującej się:

Nadmiernym spożyciem ultraprzetworzonej żywności bogatej w cukry proste i tłuszcze trans,
Niską aktywnością fizyczną,
Zaburzeniami rytmu dobowego, w tym skróconym czasem snu, co wpływa na podwyższone wydzielanie greliny i zmniejszoną produkcję leptyny.

KONSEKWENCJE ZDROWOTNE OTYŁOŚCI

Otyłość jest czynnikiem ryzyka wielu schorzeń, które mogą prowadzić do przedwczesnej śmierci.

1. Choroby sercowo-naczyniowe

Otyłość sprzyja rozwojowi nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii i miażdżycy, co prowadzi do zwiększonego ryzyka udaru mózgu i choroby niedokrwiennej serca. Adipokiny wydzielane przez tkankę tłuszczową, takie jak TNF-α i IL-6, przyczyniają się do przewlekłego stanu zapalnego, który jest kluczowym mechanizmem aterogenezy.

2. Cukrzyca typu 2

Oporność na insulinę i hiperinsulinemia u osób otyłych prowadzą do zaburzeń metabolizmu glukozy, skutkując rozwojem cukrzycy typu 2. Wysoka masa tkanki tłuszczowej powoduje upośledzenie działania transportera GLUT4 w adipocytach i mięśniach, co ogranicza wychwyt glukozy.

3. Nowotwory

Badania epidemiologiczne wykazują, że otyłość zwiększa ryzyko raka jelita grubego, piersi, trzonu macicy i prostaty. Mechanizmy obejmują przewlekły stan zapalny oraz nadprodukcję estrogenów przez tkankę tłuszczową.

4. Stłuszczeniowa choroba wątroby

Otyłość wiąże się z niealkoholowym stłuszczeniem wątroby, które może prowadzić do niealkoholowego stłuszczeniowego zapalenia wątroby i marskości.

LECZENIE OTYŁOŚCI

Leczenie otyłości powinno być interdyscyplinarne i obejmować interwencje dietetyczne, aktywność fizyczną, farmakoterapię oraz w skrajnych przypadkach leczenie chirurgiczne.

1. Modyfikacja stylu życia

Najskuteczniejszą strategią terapeutyczną jest zmiana nawyków żywieniowych i wzrost aktywności fizycznej. Zalecenia obejmują:

Dietę niskokaloryczną (LCD – Low-Calorie Diet) lub bardzo niskokaloryczną (VLCD – Very Low-Calorie Diet),
Ograniczenie spożycia cukrów prostych i tłuszczów nasyconych,
Zwiększenie podaży błonnika i białka,
Minimum 150 minut umiarkowanej aktywności fizycznej tygodniowo.

2. Farmakoterapia

Obecnie stosowane leki w terapii otyłości obejmują:

Liraglutyd (agonista GLP-1) – hamuje apetyt i spowalnia opróżnianie żołądka.
Orlistat – inhibitor lipazy trzustkowej, ograniczający wchłanianie tłuszczów.
Semaglutyd – nowoczesny lek o wysokiej skuteczności w redukcji masy ciała.

3. Chirurgia bariatryczna

W przypadku pacjentów z BMI >40 kg/m² lub >35 kg/m² z chorobami współistniejącymi stosuje się operacje bariatryczne, takie jak:

Rękawowa resekcja żołądka (SG – Sleeve Gastrectomy),
Gastric bypass (Roux-en-Y),
Regulowana opaska żołądkowa.

PODSUMOWANIE

Otyłość to złożona choroba metaboliczna o wieloczynnikowej etiologii i poważnych konsekwencjach zdrowotnych. Skuteczna terapia wymaga indywidualnego podejścia, obejmującego zmianę stylu życia, farmakoterapię i, w wybranych przypadkach, interwencję chirurgiczną. W obliczu globalnej epidemii otyłości konieczne jest wdrażanie szeroko zakrojonych działań profilaktycznych i edukacyjnych.

Uwaga,
informacje zawarte w tym artykule mają charakter ogólny i edukacyjny. Nie stanowią one porady medycznej i nie mogą zastąpić konsultacji z lekarzem lub innym specjalistą medycznym. W przypadku jakichkolwiek pytań dotyczących stanu zdrowia, zawsze należy skonsultować się z wykwalifikowanym pracownikiem służby zdrowia.